انسان دارای عقل، به طور فطری احکامی در حوزه نظری و عملی دارد که بینش ها و نگرش های او را سامان می دهد. از این رو بنیاد زندگی انسانی را می بایست بر پایه خردورزی و تعقل دانست. از نظر آموزه های وحیانی اسلام، هرجا عقل حضور یافت و مردم خردورزی و تعقل کردند، دین و زندگی هنجاری (حیاء) نیز حضور می یابد؛ زیرا زندگی دینی و هنجاری جز با تعقل و خردورزی تحقق نخواهد یافت.
از جمله احکام نظری عقل، شناسایی حق و باطل و تشخیص آن است؛ در حوزه عقل عملی نیز از مهمترین احکام عقل، ارزش گذاری مبتنی بر حق و باطل است که در شکل بایدها و نبایدها تعریف می شود و به عنوان حسن و قبح عملی احکام اخلاقی صادر می گردد.
از نظر عقل عملی، عدل امری ارزشی و حسن است و در مقابل، ظلم، قبیح و ضدارزشی است؛ چنان که صداقت و راست گویی امری ارزشی و دروغ و کذب، امری قبیح و زشت است.
نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های وحیانی اسلام، بر آن است تا یکی از سخنان حضرت امام حسن عسکری(ع) را درباره دروغ تبیین نماید و به تحلیل و تبیین علل و چرایی صدور این سخن بپردازد. اینک در سالروز شهادت حضرت امام حسن عسکری (ع) این مقاله تقدیم خوانندگان گرامی می شود:
دروغ، کلید خانه زشتی ها
حضرت امام حسن عسکری(ع) درباره دروغ و کذب وجایگاه خطرناک آن در شقاوت بشر می فرماید: جعلت الخبائث فی بیت و جعل مفتاحه الکذب؛ تمام پلیدیها در خانه ای نهاده شده و کلید آن دروغ است. (بحارالانوار ج ۷۸، ص ۳۷۷؛ و نیز جامع السعادات، ج ۲، ص ۳۲۲)
بی گمان این سخن امام حسن عسکری(ع) یکی از جوامع الکلم است که می بایست مورد تحلیل و تبیین دقیق قرارگیرد؛ زیرا ساختار جملات و کلماتی از این دست که به آن جوامع الکلم می گویند، همانند فرمول علمی است که در یک عبارت و اصطلاح کوتاه گفته می شود. از این گونه جملات به عنوان اصول کلی نیز یاد می شود که قوانین و احکام بسیاری از آن استخراج می شود.
امام حسن عسکری(ع) برای تبیین یکی از اصول کلی که صداقت است، به بیان ضد آن توجه داده تا با شناسایی کذب و دروغ، جایگاه حقیقی راستگویی و صداقت در سعادتمندی دنیا و آخرت بشر روشن شود؛ زیرا یکی از راه های شناسایی و معرفت به امری، مطالعه حقیقت و آثار ضد و نقیض آن است؛ چرا که: «تعرف الاشیاء باضدادها؛ چیزها با ضد خودشان شناخته می شود.